Dick, pisarz mistyczny

　W marcu obchodziliśmy dwudziestą ósmą rocznicę śmierci Philipa K. Dicka; pisarza i wielkiego mistyka. Urodził się on w 1928 roku i prawie całe życie spędził w Kalifornii. Jest to jeden z moich ulubionych pisarzy science fiction, choć jego twórczość ma nie wiele wspólnego z tym gatunkiem literackim. Za typowych przedstawicieli tego nurtu pisarskiego mogą uchodzić Asimov, czy Clarke. Literatura Dicka, co podkreślają wszyscy jego czytelnicy, istnieje na pograniczu jawy i snu. Krytycy utożsamiali go z autorem dzieł mistycznych.

　Pionier

Dick, jak większość początkujących pisarzy, zaczynał swoją twórczość od pisania opowiadań. Jak sam autor twierdzi, Gdzie kryje się wub?, było jego pierwszym opublikowanym tekstem. Natomiast pierwszym, które przyniosło mu pieniądze, było opowiadanie pod tytułem: Roog. Przedstawiony w utworze świat psa jest diametralnie różny od świata człowieka. Autor zastanawiał się, jak rzeczywistość mogą postrzegać zwierzęta (później nawet owady). Było to dla niego interesujące.

Nikt przed Dickiem nie poruszał podobnych tematów. Autor potrafił nakręcać spiralę obsesji i szaleństwa, niczym Hitchcock napięcia w swoich filmach. Bawiło go to i jednocześnie ciekawiło, ale stanowiło utrapienie dla wielu wydawców, którzy przyzwyczajeni byli do innego typu literatury. Większość ukazujących się w tym czasie książek z gatunku science fiction opowiadały proste historie paranaukowe, które zazwyczaj działy się w Układzie Słonecznym.

Na przełomie lat 1950 – 1960, kiedy Dick rozpoczynał swoją karierę pisarską, tworzył teksty przedstawiające futurologiczną wizję przyszłości. Nie zawsze była ona kolorowa. W tamtych czasach społeczeństwo amerykańskie żyło pod wielką presją. Obawiano się wybuchu wojny atomowej. Autor swoje lęki przenosił na papier. Często opisywał świat po III Wojnie światowej: ponury i jałowy. Opuszczony przez Boga.

Na początku lat siedemdziesiątych ludzie zafascynowali byli rodzącą się możliwością lotów kosmicznych i odkrywaniem wszechświata, lecz po dwóch dekadach te relacje się zmieniły i zaczęto odczuwać znużenie programem lotów kosmicznych NASA, a pierwsze lądowanie na Księżycu stało się odległym reliktem historii. (Ten fakt nie mógł ujść uwadze Dicka. Wyraz swojej dezaprobaty dał w opowiadaniu: Małe co nieco dla nas, temponautów [A Little Something for Us Tempunauts] z roku 1974.)

W latach późniejszych autor dojrzał do nowych tematów. Zaczął interesować się mistycyzmem, Bogiem i religiami świata. Sam uważał się za gnostyka. Poszukiwacza prawdy. Jego zainteresowania trochę się zmieniły. Już nie zastanawiał się, jak świat może postrzegać mrówka, czy pies, ale Bóg. Co ostatecznie pogłębiło u niego stany lękowe i schizofreniczne.

W posłowie do książki The Best of Philip K. Dick z roku 1977 tak pisał o sobie:

„Większość tych opowiadań została napisana w czasach, gdy moje życie było prostsze i miało sens. Potrafiłem stwierdzić, jaka jest różnica między światem rzeczywistym, a światem, o którym piszę."　

Niemniej, jako pionier pewnego gatunku literatury, który uprawiał, torował drogę innym, którzy poszli jego śladem. Wkrótce literatura science fiction przestała się kojarzyć wyłącznie z pulpowymi czasopismami, z opowiadaniami o mutantach z Kosmosu atakujących Ziemię i komiksami o herosach w trykotach, ratujących cycate, roznegliżowane blondynki z rąk obrzydliwych potworów. Nastała jej nowa era.

　Marmolada Dicka

Mistycyzm Philipa K. Dicka charakteryzują jego książki i opowiadania. Sam mistycyzm był odpowiedziom na pytanie: Co autor robił przez większą część swojego życia? To on go ukształtował. Ugruntował jego pozycje wśród amerykańskich pisarzy i stał się znakiem rozpoznawczym autora. Nadnaturalna filozofia opleciona fantastyczną fabułą niczym naleśnik z marmoladą. Dick sprzedawał Nam swoją marmoladę w takiej, a nie innej postaci, gdyż czuł potrzebę opowiadania historii. Przemycał wielowarstwowy wątek w miałkiej sferze zabawnych, fantastycznych przygód ludzi, uwięzionych w charakterystycznym dla siebie czasie i przestrzeni.

Dick z mijającymi latami nabierał doświadczenia. Poczuł się lepiej, jako pisarz i nabrał wprawy w opowiadaniu swoich anegdot do tego stopnia, że zaczął pisać bez wspierania się jakąkolwiek literaturą. Dorósł do momentu, w którym mógł stworzyć swój własny świat. Nazwał go Ubikiem. Ta rewolucyjna myśl doprowadziła go, jako pisarza do obłędu, jak i przyniosła mu wiele nagród. Stał się rozpoznawalny, jako pisarz i jako intelektualista. Zaczęto o nim mówić w pojęciach: filozof, myśliciel. Przepowiadano mu sławę.

Ale Ubik (nap. 1966 r., wyd. 1969 r.) rozprzestrzeniał się w jego książkach. Stał się nudną konfabulacją; powtarzanym, odgrzewanym schematem. Nic się nie działo, czasem zmieniali się tylko bohaterowie. To nic parło na mnie z powieści, które tworzył na przełomie lat 1970 – 1980. Zdecydowanie – to klony poprzednich. Pisarz pod koniec swojego barwnego życia stanął na granicy ubóstwa materialnego i bankructwa intelektualnego. Wtedy pojawiło się nowe medium w życiu autora – film fabularny. Dick został zauważony przez wybitnych reżyserów, którzy coraz częściej i chętniej odwiedzali jego dom.

　Miłość to najlepsze lekarstwo

Co było przyczyną tego nagłego marazmu? Powodzenie pisarskie Philipa K. Dicka wiązało się także z... albo przede wszystkim zależało – od jego samopoczucia w życiu prywatnym. W roku 1970 Nancy miała romans z Honore'em Jacksonem, czarnym sąsiadem z naprzeciwka. Ostatecznie odeszła od Dicka, który przez jakiś czas był „kawalerem w średnim wieku i siwiejącą brodą". Tego samego lata pisze Płyńcie łzy moje, rzekł policjant.

W latach 1970-1972 przez dom Dicka przetoczyła się kolejna, chyba najobfitsza fala ludzi i narkotyków. Dick nie mógł mieszkać sam, więc zapraszał do siebie najróżniejszych współlokatorów. W tym czasie autor miał także poważne problemy finansowe i zakochuje się dramatycznie; równie szybko zmienia życiowe towarzyszki.

W roku 1972 Dick postanawia zmienić swoje życie: rzucić narkotyki i myśl o samobójstwie. Znajduje nową żonę. Rok później urodzi mu się syn. W roku 1975 Dickowi wiedzie się dużo lepiej. Rezygnuje z mieszczańskiego życia i przeprowadza się z Cameo Lane, gdzie mieszkał do tej pory z Tessą i synem, do wynajętego domu (zdolność kredytowa Dicka nie pozwalała na jego kupno) przy Santa Ysabel 2461 w Fullerton. Dick funduje sobie nową Encyclopaedia Britannica 3, dla Tessy jest gitara i koń w opłacanej stajni. W kwietniu 1975 roku Dick zaszalał i kupił czerwonego fiata spydera, swój pierwszy sportowy wóz od czasu małżeństwa z Anne.

W tym samym czasie ma romans z Doris Sauter, którą poznał w 1972 roku. W roku 1975 Dick kończy prace nad powieściami Przez ciemne zwierciadło i Deus Irae. W lutym 1976 Tessa odchodzi i zabiera ze sobą dziecko. Dick postanowił zamieszkać z Doris. W ostateczności Doris i Phil wyprowadzili się z Fullerton do Santa Ana. W 1977 Dick poznaje Joan Simpson. A w sierpniu 1978 umiera w szpitalu Dorothy, matka Philipa.

　Ważne pytania

Tymczasem na samym początku swojej drogi życiowej, jako autor opowiadań science fiction, Dick sypał pomysłami. Jego opowiadanie z 1953 roku pod tytułem Druga odmiana (Second Variety) posłużyło za kanwę do filmu Christiana Duguay'a (Tajemnica Syriusza – 1995). Również jego książka z 1963 – Czy androidy mażą o elektrycznych owcach? (Do Androids Dream of Electric Sheep?), znana w Polsce pod tytułem – Blade Runner (Łowca Androidów); doczekała się ekranizacji. (Z pomysłami Dicka zetknęli się widzowie filmów Truman Show, Pamięć absolutna, Przez ciemne zwierciadło, Fenomen, Next, Impostor, Zapłata i Raport mniejszości.) A, jak na tamte czasy, były to rewolucyjne pomysły; jako pierwszy autor science fiction zwrócił on uwagę na wyniszczającą działalność człowieka i wiążące się z tym konsekwencje – degradacja planety. Zadał sobie również pytanie, dużo wcześniej od innych: Jeżeli uda Nam się zbudować androidy, czy nie zniszczą one swoich twórców? Tworzył także futurystyczne wizje przyszłości („Człowiek z Wysokiego Zamku").

Kolejnym ważnym pytaniem, jakie zadawał sobie Dick, było pytanie: Co to znaczy być człowiekiem? Kim jestem? Sam wielokrotnie pisał: „Mój naczelny temat – kto jest człowiekiem, a kto jedynie z pozoru przypomina (udaje) człowieka?" Rozważania te były asumptem do napisania wielu książek. Autor za wszelką cenę chciał odkryć prawdę o otaczającej Nas rzeczywistości. Większość pomysłów do powieści zaczerpnął z własnych opowiadań, które tworzył na początku lat pięćdziesiątych.

Bohaterów swoich utworów traktuje niczym laboratoryjne szczury. Wielu krytyków mówi, że świat przedstawiany przez autora jest ponury i mało ciekawy. Może właśnie dlatego, że porusza on istotne pytanie, nie jest uważany za popularnego autorem. Nie mniej jednak, to co go wyróżnia, to przede wszystkim nowatorskie pomysły i nie szablonowe podejście do pisania.

W jego pierwszych opowiadaniach przewija się nuta szaleństwa. Dick buduje napięcie. Stawia bohaterów swoich utworów przed trudnymi zadaniami. Na jego twórczość miały wpływ kobiety jego życia, a także historia. Często w jego utworach pojawia się wizja świata po wojnie atomowej. W społeczeństwie istniała silna obawa, że taka wojna może mieć miejsce. Równie wielkie znaczenie dla jego twórczości miały pierwsze programy kosmiczne. Fascynacja Kosmosem. Nieznanym. A także najbliższa rodzina i kontakty z matką; której do końca nie ufał. Mamy tego przykład w opowiadaniu Kopia ojca (The Father-Thing) z roku 1954, czy Odmiana druga (Second Variety) z roku 1953.

　Wystawić głowę za kurtynę rzeczywistości

Wielkim uzupełnieniem dla twórczości Dicka stała się wydana w Polsce biografia autora, opracowana przez Lawrence Sutina, szczegółowo i z myślą o ponadczasowości czyta się ją dobrze. Sutin pokazuje nam Dicka, jako mężczyznę po przejściach. Opisuje jego wczesne lata i nagłą śmierć z pozoru, jakby opisywał życie człowieka pogrążonego w wewnętrznej walce i rozterkach duchowych. Według wielu ludzi Dick stał na skraju schizofrenii. A może jednak było zupełnie inaczej? Może to Ubik chciał mu coś powiedzieć?

Biografia Dicka pióra Sutina to dziennikarska praca, którą uzupełniają prywatne zapiski Dicka. To w Egzegezie ujawnia nam tok swojego myślenia. Zastanawiałem się często dlaczego pisał książki fantastyczno naukowe, gdy mógłby publikować swoje zapiski i zostać zapamiętany z gruntu zupełnie inaczej. Chociażby, jako filozof. To było właśnie dramatyczne w postaci Dicka. Jakby sam do końca nie mógł się pogodzić i opowiedzieć, za którąś z wersji swoich wizji.

Świat Ubika był na tyle fascynujący, co i przerażający. Dick pragnął poznać zależności Ubika. Przeszyć jego macierz. Wystawić głowę za kurtynę. W lutym 1958 roku Dick napisał do Aleksandra Topczewa z Sowieckiej Akademii Nauk w związku z sowieckimi badaniami, które podobno obaliły teorię względności Einsteina: „Nie jestem szczególnie zainteresowany, żeby ta teoria się utrzymała. Co więcej, bardzo chętnie zapoznałbym się ze szczegółowymi wskazaniami, że istotne części tej teorii nie odpowiadają rzeczywistości."

Dicka fascynowała myśl, aby zajrzeć za kurtynę rzeczywistości. Robił to pisząc. Robił to także połykając różne środki chemiczne. Co nie wyszło mu na zdrowie.Teraz już wiem, że esencją świata jest Bóg. I że świat egzystuje tylko wtedy, gdy istnieje Bóg; ten świat jest świętym fenomenem, stworzonym z wiedzy i sztuki Boga - napisał dwa lata przed swoją śmiercią.

Dick wielokrotnie opisywał w swoich pamiętnikach (Egzegezie) własne wizje i objawienia, które jego żony złośliwie nazywały urojeniami. Ten jednak uparcie wierzył, że miał kontakt z Bogiem albo, że Bóg chciał mu przez te mistyczne doznania, coś powiedzieć. Stawały się one tematami powieści.

Trochę więcej światła na ten aspekt życia i twórczości pisarza może rzucić kolega po fachu autora, Roger Żelazny. Tak pisał o Dicku we wstępie do jednej z jego książek w roku 1986, a więc cztery lata po śmierci twórcy Ubika:

„Wiele zamieszania czyniono wokół mistycyzmu. Nie dysponuję wiedzą z pierwszej ręki o wszystkim, w co wierzył, głównie dlatego, że często się to zmieniało, a poza tym trudno było stwierdzić, kiedy mówi serio, a kiedy żartuje. Po naszych rozmowach odnosiłem wrażenie, że uwielbiał zadawać klasyczne pytania autorów SF: Co by było gdyby...? W odniesieniu do problemów natury filozoficznej i religijnej. W tym kierunku także zmierzała jego twórczość, ja zaś zastanawiałem się często, gdzie znajdzie się za dziesięć lat. Już nigdy się tego nie dowiemy.

Pamiętam, że podobnie jak Jamesa Blisha, Phila także fascynowało zagadnienie zła oraz kontrast, jaki owo zło tworzyło z okazjonalną urodą życia. Jestem pewien, że nie miałby nic przeciwko temu, abym zacytował fragment ostatniego listu, jaki od niego otrzymałem, datowanego 10 kwietnia 1981:

<< W ciągu kwadransa podsunięto mi dwie rzeczy: książkę o Czym szumią wierzby, której nigdy nie czytałem oraz zajmującą dwie kolumny fotografię w najnowszym numerze Time'a, wykonaną podczas zamachu na prezydenta. (...) Mój mózg usiłował jakoś połączyć O czym szumią wierzby z tym zdjęciem. Bezskutecznie. Nigdy mi się to nie uda. W domu czytałem książkę Grahama, a w tym samym czasie szykowano się do startu Columbii; jak wiesz, start został odwołany. Dziś rano, po obudzeniu nie byłem w stanie o niczym myśleć. Po prostu pustka w głowie. Jakby komputery w moim mózgu nagle przestały ze sobą rozmawiać, tak jak te na przylądku Canaveral. Trudno uwierzyć, że zamach i O czym szumią wierzby stanowią części tego samego wszechświata. Z pewnością albo jedno albo drugie nie jest prawdziwe. Ropuch płynący łódeczką w dół strumienia i człowiek z uzi w rękach... Wszelkie próby zrozumienia wszechświata nie mają sensu, ale mimo to musimy jakoś sobie radzić.>>

Przyjaciele pisarza i jego rodzina wspominają w wywiadach, że popadał on często w skrajności, od depresji po gwałtowne wybuchy szczęścia. Widać to także w jego życiu i powieściach, co może oznaczać tylko jedno, że był on zwykłym człowiekiem, choć niekiedy doznawał przebłyski prawdziwego geniuszu. Jego talent był wielokrotnie dostrzegany za życia, jak i po śmierci. Kompozytor Tod Machover napisał operę na podstawie powieści Dicka (Valis). Miała ona swoją premierę w Centrum Pompidou w Paryżu w roku 1987, cieszyła się powodzeniem na kasetach i kompaktach. Planowano koncerty w Japonii i Stanach zjednoczonych. Jednak nie wiem, czy plany te doszły do skutku. Wiele osób estrady i filmu oraz show biznesu wspomina Philipa K. Dicka. Pamiętają go artyści. Ale chyba najlepiej, czytelnicy.

Tak pisał o nim jeden z jego wydawców, Norman Spinrad:

„Dick (...) miał wkrótce zostać jednym z najwybitniejszych pisarzy dwudziestego wieku oraz [co wciąż pozostaje kwestią sporną] największym pisarzem metafizycznym wszech czasów".

Takim go zapamiętajmy.

　Marcin Szerenos