Stare, dobre fantasy, czyli recenzja filmu sprzed lat (wielu) - Alchemik (1988)

Tłucze mi się po głowie ten Alchemik i tłucze, przestać nie może – znaczy: coś w nim siedzi, gdzie, co i jak głęboko, to już inna sprawa, ale że siedzi – rzecz pewna.

Żeby było jasne – mam na myśli polskiego Alchemika z 1988 roku, wyreżyserowanego przez Jacka Koprowicza: film o wielkich ambicjach, by dorównać zachodnim – ba, światowym – produkcjom z kręgu fantastyki. Na ambicjach się, niestety, skończyło. Reżyser, trzeba przyznać, zabrał się do pracy z niezwykłym zapałem, najwyraźniej usiłując w jednym filmie (trwającym całe 117 minut) umieścić wszystko to, co w kinie fantasy, i nie tylko zresztą fantasy, znaleźć się powinno. Przed oczyma nieco oszołomionego widza pojawia się więc średniowieczna sceneria, zamek, zły, okrutny książę, konkurujący z innym złym, okrutnym księciem, alchemik-szarlatan, ślepy wróżbita, porwanie, szantaż, zmiana ołowiu w złoto, walczące karły, maszyna latająca, czarownica, sataniści, czarna msza, Lucyfer, mordowanie niemowląt, nawiedzony malarz, Inkwizycja, nawrócenie, wizje zsyłane przez Boga i wreszcie na końcu... a, nie napiszę, co pojawia się na końcu. Zakończenie to największy „smaczek" całego filmu.

Dla porządku najpierw słów kilka o samej akcji.

Oj, dzieje się, dzieje – można by powiedzieć. Akcja toczy się tak szybko, że niektóre fragmenty filmumusiałam oglądać dwa razy, żeby zrozumieć, kto, z kim i dlaczego. Na zamek księcia Fryderyka przyjeżdża alchemik Sendivius, młody przystojny, utrzymujący, że zna tajemnicę przemiany ołowiu w złoto. Książę, do którego tłumnie przybywają różni sztukmistrze i magowie – głównie szarlatani – poddaje alchemika próbie. Sendiviusowi udaje się wyprodukować złoto. W zamian za wyjawienie sekretu przemiany, prosi księcia, by ten wypuścił z lochów zamkowych przebywającego tam mistrza alchemii Tomasza Setona. W międzyczasie jedna z książęcych dwórek rodzi potwora – książę w ramach eksperymentu usiłował zeswatać ją z tajemniczym diabelskim monstrum, które z niejasnych przyczyn trzyma w lochach (wszystko to okraszone jest porywającą sceną porodu i lewitującej po komnacie macicy) – a Sendivius zabawia towarzystwo latającą maszyną, którą sam wynalazł. Kiedy nagle jeden z dworzan odkrywa, że zamiana ołowiu w złoto to jedno wielkie oszustwo, Sendivius rozpoczyna manewr odwrotu, odlatując w dal na swej maszynie. Okazuje się, że konkurujący z Fryderykiem książę Kiejstut przy użyciu szantażu zmusił alchemika do „wydobycia" mistrza Setona z lochów. Seton jest bowiem jedynym człowiekiem na ziemi, który wie jak naprawdę zmienić ołów w złoto. Zanim jednak mistrz dzieli się tą wiedzą z Sendiviusem, bełkocze coś o zielonym jeziorze i swojej żonie, a potem umiera. Zdesperowany Sendivius jedzie przepytać w sprawie złota wspomnianą żonę Setona, Teresę. Teresa jest czarownicą i „z marszu" wprowadza Sendiviusa w krąg satanistów. Warto dodać, że gdzieś pomiędzy Teresą i satanistami mamy jeszcze wielce zajmującą scenę erotyczną, której punktem centralnym jest chichocząca (szatańsko, oczywiście) pani Seton. Sendivius przeżywa liczne rozterki moralne, odrzuca Boga i zaczyna oddawać cześć łuskowatemu, wielkookiemu Lucyferowi. Udaje się nawet na czarną mszę, i już-już ma złożyć w ofierze niemowlę, co by się przypodobać zielonemu Złemu – kiedy nagle zjawia się Inkwizycja, powstaje zamieszanie, a Sendivius wpada do katakumb, gdzie postanawia się nawrócić. Następnie miewa sny prorocze, szuka zielonego jeziora, a wreszcie znajduje... nie, nie mogę powiedzieć. Co będzie, jeśli ktoś zechce obejrzeć ten film? Cała niespodzianka zepsuta.

Powiem krótko – zakończenie jest zaskakujące. Równie zaskoczeni bylibyście, gdyby po otworzeniu lodówki, zamiast tradycyjnego krasnoludka, który – jak wszyscy doskonale wiemy – gasi światełko, waszym oczom ukazała się różowa, uśmiechnięta ośmiornica grająca na flecie prostym. Albo jakbyście czytali sobie spokojnie bajkę o Kopciuszku, a tu nagle na końcu książę oświadcza, że ze ślubu nici, bo on tak naprawdę jest przebranym marsjańskim wieszakiem na kapcie. Problem tkwi bowiem w tym, że zakończenie zaskakuje, ponieważ pojawia się znikąd. I kompletnie nie wiąże się z całością. Fakt – wyjaśnia wszelkie wątpliwości, i potwora w książęcych lochach, i zielonego Lucyfera, i lewitującą macicę nawet. Ale ani do gatunku, ani do klimatu, ani do niczego innego nie pasuje ni w ząb.

Zdaje się, że to właśnie jest największą wadą całego filmu – za dużo tu wszystkiego. Za dużo zdarzeń, zwrotów akcji, postaci, za dużo pomysłów, także o to zaskoczenie na końcu za dużo – łatwo się pogubić, stracić wątek i przestać rozumieć, o co właściwie reżyserowi i scenarzyście chodziło.

Obsada świetna – mnóstwo znanych nazwisk: Łukaszewicz (Sendivius), Bajor (Fryderyk), Szczepkowska (Teresa) – na drugim planie Niemczyk, Obertyn, Machalica, Nowak, same sławy. A jednak postacie nie są do końca przekonujące, przynajmniej nie wszystkie. Mistrzowsko wykreowany przez Bajora książę Fryderyk znika z ekranu już na samym początku, Obertyn zaś doskonale radzi sobie w roli umiarkowanie przyjemnego sługi Fryderyka – Von Rumpfa, szkoda tylko, że i jego widokiem zbyt długo oczu nie nacieszymy. Łukaszewicz – Sendivius początkowo wzbudza sympatię – potem staje się tak sztuczny, że momentami aż zęby bolą. Szczepkowska głównie zajmuje się szatańskim chichotaniem, a Nowak – aktor o pięknej, przedwojennej, szlachetnej wymowie, którego „ł" aktorskie wywołuje dreszcze – zdumiewa w roli prymitywnego, nieokiełznanego i porywczego Kiejstuta (który w związku z tym nawet wścieka się szlachetnie i kulturalnie).

Przyznać natomiast trzeba, że „oprawa wizualna" filmu jak najbardziej godna jest pochwały. Średniowieczne wnętrza zamków, przepiękne krajobrazy, bohaterowie wystarczająco brudni i spoceni, by wyglądać autentycznie. Mocne wejście – już na samym początku widz zostaje uraczony widokiem dolinki pełnej trupów szarpanych przez kruki, uciętych głów, rozwłóczonych tu i ówdzie, bardzo realistycznych wnętrzności. Wspaniała scena pod koniec filmu, gdy postarzały Sendivius na siwym koniu błądzi samotnie po pustyni, i scena kolejna – kiedy koń samotnie udaje się do domu, nie uważając za słuszne poczekać na Sendiviusa. Ironia ironią – ale te ujęcia są naprawdę udane. Niestety, zaraz po nich następuje sekwencja efektów specjalnych.

Właśnie, efekty specjalne. Aż się nie chce o tym mówić. Oczywiście, należy pamiętać – polskie realia, polskie fundusze (budżet Alchemika miał być największy w ówczesnej historii polskiego filmu, ale przyszła inflacja... wszyscy wiemy, co to oznacza), polskie możliwości. Jednak, niestety, podejrzewam, że większość widzów tak jak i ja, chcąc nie chcąc, będzie pamiętać, że 11 lat wcześniej niejaki George Lucas uraczył świat pierwszym (IV)epizodem Gwiezdnych Wojen. Które, z całym szacunkiem dla rodzimych starań, mimo że znacznie wcześniejsze, przy Alchemiku wyglądają jak supernowoczesna lampa halogenowa przy świeczce. Żeby nie przedłużać mówienia na tematy w przypadku tego filmu niewygodne – efekty w pierwszej połowie Alchemika opierają się głównie na dużej ilości dymu. Jest jeszcze ta nieszczęsna lewitująca macica, z kotłującym się w środku, niewidocznym potworem, która może nie lewituje zbyt przekonująco, niewątpliwie zapada jednak w pamięć. Natomiast o połowie drugiej lepiej milczeć.

Ponarzekałam, ale na koniec i tak powiem: Alchemika warto obejrzeć. Powodów jest kilka.

Po pierwsze – warto, bo to w końcu klasyka, mało znana – ale jednak. Można przekonać się naocznie, jak zaczynało polskie kino fantasy. Przede wszystkim zaś – Alchemik pozwala stwierdzić jednoznacznie, że Polak potrafi, a nawet jak nie potrafi, to bardzo się stara.

Po drugie – warto zobaczyć chociaż te pierwsze dwadzieścia pięć minut, kiedy w centrum uwagi znajduje się dwór księcia Fryderyka. Sam książę, świetnie zagrany przez Bajora, zły, okrutny i niespecjalnie piękny ma w sobie „to coś", dzięki czemu najnormalniej w świecie jest przekonujący (w całej swej nienormalności). Zresztą – atmosfera dworu, tłumy szarlatanów, nieco psychodeliczni dworzanie – to wszystko robi wrażenie.

Po trzecie – warto jednak doczekać do końca i przekonać się osobiście, jak rozwiązuje się akcja. Niezapomniane przeżycia gwarantowane. Acha – i nie zapomnijcie o uważnym przeczytaniu poruszającego i szokującego do głębi tekstu, który pojawia się na ekranie stylizowaną na gotyk czcionką tuż przed napisami końcowymi. Od razu inaczej spojrzycie na rzeczywistość, a w waszych duszach pozostanie już na zawsze zasiana ręką reżysera niepewność. Przyznaję – ja przez ostatnie minuty filmu konałam ze śmiechu, ale podejrzewam, że nie była to reakcja prawidłowa.

Po czwarte – warto, jeżeli potrzebujecie filmu na wieczór, wciągającego i nie wymagającego znacznych nakładów pracy umysłowej. Film jest przyjemny w odbiorze – i na tym może poprzestańmy.