Zapomniani fantaści. Jan Huskowski

Jan Huskowski – z jednej strony pisarz zapomniany, jedna z najbardziej tragicznych postaci polskiej literatury. Z drugiej – jeden z prekursorów polskiego horroru i powieści niesamowitej. Huskowski to z resztą twórca poniekąd paradoksalnie kompletny: jego twórczość była taka jak jego życie: mroczna, tragiczna ale jedocześnie przesycona nitzscheańską ideą siły woli.

Życiorys – Rekonstrukcja

Owiany tajemnicą życiorys pisarza w przypadku literatury grozy to nic nowego, wystarczy wspomnieć chociaż takie postaci jak Ambrose Bierce, Howard P. Lovecraft czy nasz rodzimy Stefan Grabiński. W przypadku Huskowskiego jest jednak zupełnie inaczej, bowiem o autorze Tragedii na wieży nie wiadomo praktycznie nic. Ze skąpych informacji jakie można wyszukać w Współcześnych pisarzach polskich Stanisława Lama czy wzmianek zamieszczonych w magazynie Świat można dokonać jedynie fragmentarycznej rekonstrukcji życiorysu pisarza.

Jan Huskowski przyszedł na świat 23 kwiatnia 1883 r. W Piaskach Wielkich na terenach ówczesnego województwa lubelskiego. Jego dzieciństwo i młodość giną jednak w mrokach dziejów. Następnym pewnym epizodem z jego życia, jest to, że mieszkał przez kilka lub kilkanaście lat we Lwowie, gdzie tworzył. To właściwie jednyne wydarzenia jakie można ustalić z całą pewnością., reszta pozostaje mniej, lub bardziej prawdopodopodobnymi przypuszczeniami opartymi na szczątkowych poszlakach.

Jana Huskowskiego na próżno szukać w słownikach i bibliografiach.O jego życiu nie wiadomo praktycznie nic: kim byli jego rodzice? Jakie otrzymał wykształcenie? Co działo się z nim działo? Odpowiedzi na te pytania pozostają nieznane. Można przypuszczać, że żywot autora Tragedii na wieży był obfitujący w niespodzianki i gwałtowne zwroty, które prowadziły nieuchronnie ku tragicznemu końcowi.

Życiorys – Przypuszczenia

Jedyne wzmianki w biograficzne odnoszące się do osoby Jana Huskowskiego pojawiają się w słowniku Współcześni pisarze polscy S. Lama, Obrazie współczesnej literatury polskiej K. Czachowskiego oraz notatce w numerze 25 Świata z roku 1919, która podaje, iż „młody literat we Lwowie, w przypływie manii prześladowczej strzelił na ulicy do jednego ze swoich znajomych, raniąc go ciężko”.

Inną, dłuższą notatkę, która pozwala bliżej przyjrzeć się postaci Huskowskiego zostawił znany krytyk, publicysta i prozaik Karol Irzykowski. W numerze 43 Świata z roku 1912 pisze on tak: „…był zarazem piewcą samotności w mieście, które kochał i nienawidził. Proletariusz literacki, spragniony subtelnych związków przyjaźni i miłości, odczuwał nieznośny kontrast między marzeniem a rzeczywistością w sposób jeszcze naiwnie żywiołowy…” . Z notki wyłania się obraz osoby wrażliwej, ale też emocjonalnie rozchwianej, wyobcowanej w swoim środowisku. Potwierdzać te przypuszczenia wydaje się takrze Irzykowski, pisząc w dalszej części tak: „Czuł się jak człowiek noszący ze sobą drogocenny skarb, a osaczony przez złodziei. Uosobienie podejrzliwe, ponure: w towarzystwie ciążył nad wszystkimi wiecznym swoim milczeniem. […] Był to typ woli obronnej, zajadłej i tak rozpaczliwie bezradnej jak płomień na mokrym gruncie.”

Śmierć

Losy lwowskiego fantasty urywają się gwałtownie w roku 1913, gdy autor Tragedii na wieży nie odesłał odpowiedzi na ankietę A. Peretiakowicza i M. Sobeskigo, którzy przygotowywali biogramy Współczesnej kultury polskiej. Sam fakt wysłania takiej ankiety wydaje się być znaczący. Huskowski zniknął z kart historii, szaleństwo manii prześladowczej wygrało. Kolejny raz przytaczając Irzykowskiego można powiedzieć, że „… zakończył okres bolesnych napięć woli i przeszedł w świat posępnych spełnień”. Nieznane są data i miejsce śmierci Huskowskiego. Niektórzy przypuszczają, że zakończył swoją drogę w przytułku dla obłąkanych, nie ma jednak żadnej wiarygodnej informacji, która by to potwierdzała.

Twórczość

Jan Huskowski debiutował w 1907 tomem poezji Po drodze. Co ciekawe w jednym z zachowanych do dziś egzemplarzy zachowała się następująca dedykacja : „Wielmożnemu Panu Kornelowi Makuszyńskiemu w dowód wielkiej życzliwości i poważania – autor: 8 V 1907”. Następnie nakładem Księgarni W. Połonieckiego w 1909 ukazuje się zbiór nowel , a następnie w 1912 zbiór W płomienisku. Głównie te pozycje powinny przyciągnąć uwagę miłośników literatury grozy.

Szczególnie interesująca wydaje się pierwsza z wymienionych pozycji, w której zawarty jest najbardziej znany utwór lwowskiego modernisty, jakim jest Tragedia na wieży. Huskowski poza tym wydał jeszcze szkic powieściowy Cienie oraz powieść Gesty – obie pozycje ujrzały światło dzienne w roku 1913.

Jedynym jego wystawionym dramatem było Dzieło grane w 1911 w Lwowskim Teatrze Niezależnym. Twórczość Huskowskiego pozostaje dla dzisiejszego czytelnika praktycznie nieznana. Poza wydaniem Agharty z 2012 roku twórczość autora Gestów nie była nigdy wznowiona. Stąd tez nie może dziwić fakt kompletnego braku tego pisarza w przestrzeni literackiej fantastyki.

Karol Irzykowski porównywał lwowskiego fantastę do samego Edgara A. Poe’a. Trudno odmówić temu zestawieniu odrobiny racji – opowieści naszego rodaka trzymają w napięciu, budzą lęk przed dziwnymi siłami, które ingerują podstępnie w losy naszego świata, umiejętnie wzbudzają poczucie niepewności poprzez niedopowiedzenie i przemilczenie. Taką właśnie historią jest wspominana już tu wielokrotnie Tragedia na wieży, która doskonale realizuje powyższe założenia. Patrząc jednak z innej perspektywy Tragedia… może też być potraktowana jako senna wizja, ucieczka w marzenia na jawie, w podświadomość.

Powieść Gesty oddaje za to kolejną z charakterystycznych cech twórczości Huskowskiego: jest nią obsesyjny wręcz strach przed utratą wolności, zatraceniem siebie. W recenzji ze „Świata” (1914/3) możemy przeczytać: „… historia o młodzieży zawiązującej kółko samokształceniowe […], przekonanej iż wszelka organizacja krępująca członków przeszkadza swobodnemu rozwojowi indywidualności”. Innym, powracającym w niemal każdym utworze polskiego modernisty motywem, jest wola przeobrażająca świat. Przejawia się tu typowa dla epoki fascynacja poglądami A. Schopenhauera. Dostrzec ją można zarówno w Tragedii…, ale też doskonale można ją zaobserwować choćby w nowelce Zwycięstwo ze zbioru W płomienisku. Żywioły szaleją, ziemia pęka, ogromny zamek obraca się w ruinę, ale jego pan stojąc na szczycie wieży, wzbija się do góry i upada na ziemie – ginie, lecz od upadku a nie przez szaleństwo żywiołów. Wola wygrywa z pierwotną siłą, chociaż jest to przejaw kultu woli tylko dla niej samej.

Już za życia Huskowski budził swoją twórczością skrajne opinie. Można przytoczyć w tym celu fragmenty dwóch recenzji tej samej książki. Począwszy od słów uwielbienia: „… przebił się ku wyżynom o własnej i potężnej sile twórczej i dał społeczeństwu kilka prac wartościowych, cieszących się uznaniem najwytrawniejszych odbiorców” (1913), po absolutną krytykę: „Z aforyzmów pisarza połowę można by bez najmniejszej szkody usunąć. Chociaż autor Gestów ma szczególny pociąg do groteski i satyry, jednak w tym kierunku uzdolnienie nie ma żadnego ani niezbędnego humoru i dowcipu”. (1910). Ponadto, jeden z ówczesnych recenzentów, pisząc o Cieniach, określał Jana Huskowskiego w następujący sposób: „… był wybitnym talentem nie wzorującym się na nikim, nie poddającym się niczyim wpływom” (1913). Czy miał rację? Z perspektywy czasu wydaje się, że nie. W nerwowej, niekiedy nieco chaotycznej prozie lwowskiego fantasty widać wyraźne piętno wspomnianego wcześniej Schopenhauera wraz jego poglądami na temat woli przeobrażającej świat. Jest widoczna fascynacja Nietzschem, jak i francuskimi symbolistami z ich poznaniem świata jedynie przez intuicję, emocje i podświadomość.

Huskowski jawi się jako postać niemal tragiczna – targana wewnętrznymi konfliktami, rozrywana przez emocje, samotna, ale też sama stroniąca od ludzi. Był człowiekiem niewątpliwie dziwnym i skrytym zapadającym coraz głębiej w toczącą go chorobę umysłową, z którą prawdopodobnie ostatecznie przegrał. Taki można szkicować domniemany obraz Jana Huskowskiego. Domniemany, ponieważ wszystkie informacje o nim pochodzą ze zdawkowych uwag lub kilkuzdaniowych notek sprzed niemal wieku. Raczej nigdy nie poznamy, jaki był prawdziwy los tego jakże intrygującego człowieka. Zapewne też Huskowski nie powróci do łask – jego twórczość jest za mocno osadzona w konkretnej dla niego rzeczywistości, a onsam okazał się być idealnym dzieckiem swoich czasów, chociaż tak bardzo chciał się z tych okowów wyrwać…

Parę słów na koniec. Powyższy artykuł jest zmienioną, przeredagowaną wersją artykułu, który ukazał się w 4 numerze Biuletynu Carpe Noctem.