"Miranda" - Antoni Lange - Recenzja

Polską fantastykę socjologiczną znają niemal wszyscy pasjonaci rodzimej „literatury wyobraźni”. Niewielu jednak wie, że jej początków można się upatrywać już w czasach Młodej Polski. Stan taki zawdzięczamy Antoniemu Lange, który w ostatnich latach swojej aktywności twórczej popełnił nowelę o skądinąd wdzięcznym tytule Miranda.

Powieść rodzimego fantasty, określana często mianem „fantazji okultystycznej” uznawana jest jako pierwsza nowoczesna antyutopia w literaturze polskiej. Akcja powieści rozgrywa się między rokiem 1915 a 1919 kolejno w sceneriach Warszawy, Irkucka, Oceanu Indyjskiego by ostatecznie zatrzymać się na fikcyjnej wyspie Surjawastu, która staje się dla niej kluczową areną. Na ten kawałek lądu trafia zmuszony do ucieczki z Polski Jan Podobłoczny. Spotyka tam lud, który za główny cel postawił sobie życie i doskonalenie się na wzór idei braminizmu. Dzięki temu mieszkańcy wyspy bez trudu opanowali zdolności niezwykłe: telepatię, lewitację, czy mediumizm. Życie na wyspie regulują ministerstwa Miłości, Potęgi i Mądrości, ustalając duchowy porządek społeczności, który w zasadzie wpisuje się w klasyczny utopijny schemat.

Namalowany wyżej obrazek wydaje się być kolorową, tandetną pocztówką z czasów hipisów, jest to jednak wrażenie mylne. Lange buduje swoją (skądinąd krótką) powieść wielotorowo. W pierwszym torze można wyróżnić antyutopijny charakter noweli Langego – większa cześć powieści stanowi polemikę z szeregiem utopijnych wizji – szczególnie z tą przedstawioną przez włoskiego pisarza doby renesansu Tommaso Campanelliego. W drugim torze interpretacyjnym wyróżnić możemy tradycyjną baśń z wątkiem miłosnym (postać tytułowej Mirandy) ukazujący rozbieżność pragnień, ciała i duszy. Ostatni tor to postrzeganie Mirandy jako traktatu filozoficznego zakorzenionego mocno w okultyzmie i religiach wschodu, ale jednocześnie, będącego miejscami zajadłą krytyką głoszonego przez Friedricha Nietzschego kultu siły i woli. Tutaj pojawia się też pierwsza drobna ryza na obrazie powieści Langego – dla niektórych może wydać się zwyczajnie przeintelektualizowana i będą mieli rację – do krótkiej noweli, którą tylko ze względów czysto formalnych można nazwać powieścią wtłoczone zostały wręcz tony różnorakich poglądów, filozofii czy opinii. Dla ówczesnego czytelnika były być może oczywiste, dla dzisiejszego wcale już takie być nie muszą. Podobnie rzecz się ma z problemami przeżywanymi przez bohatera. Dziś wątek narodowo-wyzwoleńczy powieści osnuty wokół epizodycznie pojawiającego się Paracelusa Nirwida może być jedynie przedmiotem rozważań dla akademików.

Sama kompozycja powieści jest spięta zgrabną klamrą, opierającą się o powrót bohatera w rodzinne strony. Narracja prowadzona jest w formie monologu – jako wspomnienia Podobłocznego z utopijnej wyspy. Co ciekawe większość bohaterów pojawiających się na kartach Mirandy jest zapożyczona z dzieł innych pisarzy (tytułowa postać z Burzy Williama Szekspira) co jest, jak na owe czasy, zabiegiem nowym i niecodziennym.

Powieść Langego pierwotnie wydana w 1924 roku nie wzbudziła entuzjazmu, przechodząc praktycznie bez większego echa. Na powrót do łask musiała czekać do lat 60 XX wieku, kiedy to została „odkryta na nowo” zyskując już na stałe miejsce w klasyce polskiej fantastyki. Warto też zauważyć, że Lange poszedł w swojej wizji drogą zupełnie inną niż Grabiński czy Żuławski, bo choć niewątpliwie tkwił nadal w tradycjach młodopolskich, to potrafił się z nich wychylić na tyle, aby był zauważalnych nawet dzisiaj.

To kolejny tekst, który ukazał się w Biuletynie Carpe Noctem (nr 4). Tutaj w wersji poprawionej i przeredagowanej.