Postfeudalizm

Widzę was nie­raz, kiedy twarz ukry­ję w dło­niach.

Macie przy­naj­mniej wasze chlub­ne po­ni­że­nie,

Gdy, wy­gna­nym, łuk Ziemi oj­czy­znę prze­sło­nił

Cią­gle taką samą w wa­szym za­pa­trze­niu.

Sto­icie w od­da­li na wy­so­kich ko­niach.

Jacek Kacz­mar­ski, „Bal­la­da feu­dal­na”

 

 

Szla­chet­ny pan Jo­nasz Twar­dow­ski po­szedł ze wsi dla Księ­cia Jó­ze­fa bić się z Ra­ku­sza­na­mi. Je­dy­ne­go syna stra­cił w cięż­kiej go­rącz­ce dobre pięć zim temu, zaś żona zmar­ła przy wy­da­wa­niu na świat dru­gie­go dziec­ka, zatem w fol­war­ku w Skot­ni­kach nie miał kto go za­stą­pić. Chło­py były roz­waż­ne i ze szla­chet­nym panem żyły w ko­mi­ty­wie, lecz prze­cież nie dość, by im za­rząd zo­sta­wić.

Od­cho­dząc, rzekł zatem:

– Pan nie zo­sta­wia swych owie­czek sa­mych.

I tak do Skot­nik ścią­gnął eko­nom Her­r­man Toj­feł, jak sam twier­dził, pół Au­striak pół Polak, któ­re­go przod­ko­wie jesz­cze ponoć Habs­bur­gom na Ślą­sku słu­ży­li. Jed­nak nawet na chłop­skie oko mu­sia­ło to być bar­dzo dawno, skoro wszyst­kie jego stro­je, choć ele­ganc­kie i zdo­bio­ne, wy­glą­da­ły na zno­szo­ne i dzie­dzi­czo­ne co naj­mniej trzy­krot­nie. Oprócz tego, jak na eko­no­ma, wy­da­wał się bar­dzo zwy­kły.

Chło­pom od razu się ten teu­toń­sko-ra­ku­szań­ski eks­pe­ry­ment nie spodo­bał. Do­cho­dzi­ły prze­cież do Skot­nik wie­ści o po­wsta­niu Na­czel­ni­ka, jak i o małym Ce­sa­rzu, co szedł wol­ność wszyst­kim nada­wać. Nie ro­zu­mie­li w pełni kto, kim był i dla­cze­go to za ich prawa wo­jo­wał, ale jedno w tym wszyst­kim ja­śnia­ło oczy­wi­sto­ścią – Nie­miec to wróg. Czy Na­czel­nik, czy Ksią­żę, czy Ce­sarz, każdy wal­czył z Niem­cem, a nawet szla­chet­ny pan po­szedł teraz na Au­stria­ków. Dla­cze­go zatem żmiję do swo­jej ko­leb­ki spro­wa­dził? I to jesz­cze taką, która już w pierw­szych dniach bar­dzo sto­sun­ki dworu z ludem po­gor­szy­ła, bo bez­czel­nie wszyst­kie po­ro­zu­mie­nia ła­ma­ła, w za­mian jeno cięż­kiej pracy wy­ma­ga­jąc.

Pan był mądry, chło­py nie, ale w roz­są­dek szla­chet­ne­go wie­rzy­ły. Jed­nak szme­ry i szep­ty po wsi się nio­sły, od chaty do chaty prze­pły­wa­ły nie­po­ko­ją­ce plot­ki i tak groza osia­dła na Skot­ni­kach. A gdzie obawa i strach, tam trze­ba ra­dzić.

– Nie może to być, mówię wam, nie może!

Jan był go­spo­da­rzem w sile wieku, ojcem ro­dzi­ny, a do tego dość za­moż­nym i krzep­kim męż­czy­zną. Od ze­szłych żniw peł­nił rolę przy­wód­cy i bar­dzo do­brze się z tym czuł.

– Kary zwięk­szył i eko­no­my tłuką! Baśce śliwę pod okiem zro­bi­li! – za­wtó­ro­wał mu Woj­ciech, który za­wsze mówił, to co chciał Jan.

– A to i mówią, żeś sam jej zro­bił śliwę! – za­śmiał się Krzych, ale nawet jego po­czu­cie hu­mo­ru nie mogło roz­bić cięż­kiej at­mos­fe­ry.

– Na stra­ży żeś miał stać, bo to i Nie­miec nad­zor­ców do wsi wy­słać nocą może – mruk­nął Jan i Krzych po­słusz­nie wró­cił przed sto­do­łę, oglą­dać oko­li­cę.

– Pańsz­czy­zny za­le­głe i przez pana umo­rzo­ne od­ra­biać każe. Nad re­je­stra­mi ślę­czy w nocy i czyta! Ma­ry­na mó­wi­ła, że ksiądz ple­ban mówił, że Toj­feł na każ­de­go coś znaj­dzie, że w re­je­strach to wszyst­ko jest, bo po­przed­ni eko­nom skru­pu­lat­nie panu to pro­wa­dził – mówił Jan, a chło­py słu­cha­ły w ciszy i sku­pie­niu.

Stał w roz­kro­ku z rę­ka­mi za ple­ca­mi i w suk­ma­nie, ele­gan­cją uda­ją­cą żupan, wy­glą­dał pra­wie jakby był szla­chet­nym panem. Wąs tylko jakiś taki miał nie­szla­chec­ki, a i spoj­rze­nie bez tego do­sto­jeń­stwa. A no i czoło ja­kieś takie…

– Ksiądz ple­ban tak mówił? – za­py­tał się Wiel­ki Mi­chaś, naj­więk­szy chłop we wsi, który nawet z Janem na rękę wy­gry­wał.

– Ona tam u niego za­mie­cie cza­sa­mi, a on sobie bie­da­czy­na stary popić lubi i do sie­bie gada bar­dziej niż do niej. Ale ona słu­cha.

Jan wła­ści­wie już pod­jął de­cy­zję, ale mimo to chciał mieć wieś po swo­jej stro­nie. W końcu, star­cza­ło mu ro­zu­mu, by po­ra­cho­wać, że chło­pów wię­cej w Skot­ni­kach niż nad­zor­ców. Jakby co do czego przy­szło, to… A zresz­tą! Sza­cu­nek był do dworu, nie do Niem­ca, który go na chwi­lę zajął.

– Toj­feł ślę­czy i szuka na każ­de­go za­pi­su. Dwa ty­go­dnie mi­nę­ły, a to już czte­rem wy­cią­gnął długi. To­masz mu od­mó­wił za­le­gło­ści spła­cić, to tak w pysk mu dali we trzech, że żal na niego teraz pa­trzeć. Stach się zgo­dził od­pra­co­wać, to mu coś pod­pi­sać kazał, nikt nie wie co, bo mu tego nie od­czy­tał. No, a Kac­per i Bła­żej to mu dali co mieli i im po­wie­dział, że „na razie wy­star­czy” – re­la­cjo­no­wał Woj­ciech, ale ja­snym było, że wszyst­ko usta­lił wcze­śniej z Janem.

Sam nigdy by tych in­for­ma­cji nie po­zy­skał. To dla naj­bo­gat­sze­go chło­pa otwie­ra­no każde drzwi, bo być jego przy­ja­cie­lem, to jak Pana Boga za nogi zła­pać.

Po tym wszyst­kim w sto­do­le, w któ­rej się spo­tka­li, za­pa­dła cisza. Ni­skie czoła marsz­czy­ły się w wy­sił­ku, pró­bu­jąc swoją sy­tu­ację zro­zu­mieć i roz­wią­za­nie zna­leźć.

– A wy nie pa­mię­ta­cie, że i pan taki. A to i on Sta­cha, nie tego na­sze­go, tylko tego co drwa rąbał, wy­gnał. Wszyst­ko mu wtedy za­brał – włą­czył się Stary Mi­łosz, naj­star­szy we wsi, na­zy­wa­ny „Ja­sno­wi­dzem”.

– On po pi­ja­ku z sie­kie­rą latał, zresz­tą teraz zbó­jem zo­stał – za­uwa­żył Jan, choć nawet on au­to­ry­te­tu Mi­ło­sza pod­wa­żać nie śmiał.

– Ale syna to mu Pan Bóg za za­słu­gi nie za­brał, co? – Stary nie ustę­po­wał, a Jan dał mu się wy­ga­dać.

Mi­łosz od lat za­prze­czał, by przy­szłość wi­dział, ale chło­py swoje wie­dzia­ły. Kto już po czę­ści za za­sło­nę tego świa­ta od­szedł, może prze­cież wi­dzieć, co jest po dru­giej stro­nie. A ksiądz ple­ban mało to opo­wia­dał o ta­kich, co dzię­ki Zba­wi­cie­lo­wi wię­cej mogli i wi­dzie­li?

– Ja pójdę do Niem­ca i mu po­wiem, tylko co? – Jan zmie­rzył wszyst­kich ocze­ku­ją­cym wzro­kiem, gdy stary się już wy­ga­dał.

– Co by bab za prze­wi­ny mężów nie bili!

– To słusz­ne, rze­czą męża jest babę bić, nie Niem­ca – zgo­dził się Jan.

– Po­ro­zu­mie­nia z panem, przed ple­ba­nem za­war­tym, prze­strze­gać musi. Świę­ta to była zgoda, na Pi­śmie Świę­tym za­war­ta – wtrą­cił Wiel­ki Mi­chaś, który był także wiel­ki w po­boż­no­ści.

– Co pan umo­rzył, to mi­nę­ło. Żad­nych za­le­głych kar i pańsz­czyzn. – Woj­ciech za­su­ge­ro­wał to, co pew­nie Jan i tak mu po­le­cił po­wie­dzieć.

– No i te wnio­ski. Pan się z nami co nie­dzie­la po mszy spo­ty­kał i każdy mógł bez­kar­nie, co mu na sercu leży, po­wie­dzieć. Jak mu Krzych zgło­sił, że kosy za tępe, to pan na­ostrzył, pa­mię­ta­cie? – Wiel­ki Mi­chaś miał także sporo ro­zu­mu.

– A tak, żeś se pra­wie stopę uciął – rzu­cił ze śmie­chem Krzych.

– Pil­no­wać mia­łeś! – upo­mniał go Jan, ale Krzych był nie­re­for­mo­wal­ny jak sys­tem feu­dal­ny. – Dobra, bo tego dużo i ja nie spa­mię­tam w ner­wach, a i Nie­miec powie, że zbyt wiele i mnie z ni­czym od­pra­wi. Kary tak jak w po­ro­zu­mie­niu, bab nie tykać, wnio­ski. Choć ja wiem, czy ten Toj­feł do ko­ścio­ła cho­dzi, może on Luter jaki… – za­wie­sił się Jan. Czę­sto tak mie­wał, bo wy­pa­da­ło przed ziom­ka­mi za mą­drzej­sze­go od nich ucho­dzić.

– Pora późna, ale u Toj­fe­ła i tak się świe­ca pali, pewno no­wych dłu­gów szuka, a i sam do­pi­su­je jakie. Po ple­ba­na i do Niem­ca. Wy­cze­kuj­cie do­brych wie­ści – oznaj­mił Jan, do­pi­na­jąc suk­ma­nę, bo na ze­wnątrz chłod­no było i wiał wiatr.

Dziar­skim kro­kiem udał się na ple­ba­nię, gdzie mimo wie­czo­ra ksiądz ja­kieś swoje in­te­re­sy ze Zba­wi­cie­lem wciąż za­ła­twiał.

– Niech bę­dzie po­chwa­lo­ny, Janie. Cóż to? Pora późna – rzu­cił ple­ban.

– Późna, ale spra­wa cze­kać nie może – od­parł Jan, kła­nia­jąc się księ­dzu. – Do Niem­ca trze­ba iść i mu wy­ło­żyć, co się nam nie po­do­ba we wsi. Takie tu pie­kło urzą­dził! Wielu leży po­obi­ja­nych po do­mach, dzie­ci ze stra­chu z cha­łup nie wy­cho­dzą. Lud wier­ny trwo­ga zdję­ła. Jesz­cze tro­chę i do ko­ścio­ła cho­dzić prze­sta­ną – wy­ło­żył, naj­ład­niej jak umiał.

Wie­dział, że ple­ban, choć krew szla­chec­ką miał roz­cień­czo­ną, jak wódkę z gorzelni pana, to jed­nak człek in­te­li­gent­ny i lubił mą­drze po­mó­wić. Jego za­wa­ha­nie po sło­wach Jana nie wy­da­wa­ło się jed­nak mądre, a bar­dziej ze stra­chu zro­dzo­ne.

– Iść w imie­niu wsi mo­żesz, a szczę­ść ci Panie Boże, ale dla­cze­góż ja do tego po­trzeb­ny? – za­py­tał sucho, marsz­cząc czoło.

– Bo to Luter jakiś, ja nie wiem, Pana Boga to po swo­jej stro­nie le­piej mieć, gdy się za lud wy­po­wia­dam. A i da mi coś do pod­pi­su, ja nie wiem, czy mi prze­czy­ta tak, jak na­pi­sa­no. Księ­dza po­trze­ba, by to bo­skie ukła­dy, nie dia­bel­ne były.

Jan po­tra­fił prze­ko­ny­wać nawet lep­szych od sie­bie. Ple­ban zmarsz­czył czoło jesz­cze bar­dziej i my­ślał dość długo.

– Do­brze, do­brze, już niech ci bę­dzie. Czap­kę tylko znaj­dę, bom ją już za­pa­ko… yyy… bo wieje okrut­nie – rzu­cił wresz­cie zmie­sza­ny.

Po­mru­czał jesz­cze chwil­kę, ale w końcu po­szli do dworu, który stał na nie­wiel­kim wznie­sie­niu. Stara i pięk­na to była bu­dow­la, z so­lid­ne­go ka­mie­nia, pełna ja­kich wło­skich, czy in­nych zdo­bień, za­wi­ja­sów i ta­kich tam. Aż by się miło na to pa­trzy­ło, ale czas spo­nie­wie­rał dwór okrut­nie. Nie było ze Skot­nik przy­cho­dów, by utrzy­mać w do­brym sta­nie taką iście ksią­żę­cą re­zy­den­cję, toteż wiele ozdób się po­kru­szy­ło, ścia­ny po­kry­wał mech i pną­cza, a dach pełen był zre­pe­ro­wa­nych byle jak dziur. Sam szla­chet­ny pan ko­rzy­stał je­dy­nie z kilku po­ko­jów. Także teraz, wszyst­kie okna były ciem­ne, a tylko jedno, nie­znacz­ne świa­teł­ko mi­ga­ło w pań­skim ga­bi­ne­cie.

Wi­cher fak­tycz­nie wiał mocno, aż ma­syw­ne­go Jana ścią­ga­ło na bok. Ple­ban to by chyba od­le­ciał, gdyby go chłop za ramię nie chwy­cił. Po­nu­ra była to wę­drów­ka pod górkę.

– Pan zwykł przy­by­wać w lek­kim po­wie­wie, może po­win­ni­śmy jed­nak po­cze­kać! – za­wo­łał ksiądz, z tru­dem prze­bi­ja­jąc się przez gwizd wia­tru.

– Każdy dzień ma zna­cze­nie, gdy o dobro ludu bo­że­go idzie! – od­krzyk­nął Jan, cią­gnąc ple­ba­na za rękę.

Wie­leb­ny chyba nie do końca się zga­dzał, ale mimo za­tro­ska­nej miny szedł dalej, po­ty­ka­jąc się co jakiś czas. Gwiaz­dy tej nocy scho­wa­ły się za chmu­ry, po­dob­nie księ­życ, zatem ciem­no­ści były zu­peł­ne.

Wresz­cie do­tar­li do ma­syw­nych drzwi ze zdo­bio­ny­mi za­wia­sa­mi, rów­nież po­waż­nie do­tknię­tych zębem czasu. Tu wiatr mniej dawał się we znaki, choć zu­peł­ny mrok i wizja spo­tka­nia z Niem­cem nie na­pa­wa­ły spo­ko­jem.

Jan so­lid­nie za­ło­mo­tał do drzwi.

Od­po­wie­dzia­ła mu długa cisza.

Pię­ścią walnął kilka ko­lej­nych razy. Dalej cisza.

– Może śpi. Ponoć w Rze­szy sobie pcha­ją do uszu grud­ki chle­ba i mech, żeby ich ko­gu­ty nie bu­dzi­ły, pewno nas nie sły­szy. Jutro z sa­me­go rana przyj­dzie­my, Janie. Albo le­piej, w nie­dzie­lę po mszy! – Ple­ban mówił ocho­czo, jakby na­praw­dę chciał pójść.

Jan rów­nież za­czy­nał się oba­wiać i wąt­pić, ale gniew był moc­niej­szy. Za­ło­mo­tał jesz­cze raz.

I wtedy z dworu do­biegł ich de­li­kat­ny głos.

– Ich komme, ich komme! Już idę, du blöder Kerl.

Jeśli był to Nie­miec, a nikt inny w dwo­rze pana nie miesz­kał, to wy­da­wał się nie śpie­szyć. Wresz­cie drzwi się otwo­rzy­ły, a Jana i ple­ba­na ośle­pi­ło świa­tło świe­cy. 

– A, ja, gute ksiądz pro­boszcz i… ty. – Głos był spo­koj­ny, wręcz przy­jem­ny do słu­cha­nia, ale brzmia­ło w nim coś zło­wiesz­cze­go, jakaś nuta groź­by. – Pora późna, ja, ale gość w dom, to Bóg w dom, wchodź­cie.

Jan wciąż był lekko ośle­pio­ny, ale za­uwa­żył, że Toj­feł uśmie­cha się, bły­ska­jąc jed­nym z przed­nich zębów. Drugi z nich był w zu­peł­no­ści czar­ny i krzy­wy, co wy­glą­da­ło tak nie­zdro­wo, że aż dreszcz obrzy­dze­nia prze­biegł po chłop­skich ple­cach, choć nie takie pasz­cze już wi­dział.

We­szli do ciem­ne­go przed­sion­ka. Eko­nom po­pro­wa­dził ich dalej, prze­cho­dząc przez pu­sta­we po­miesz­cze­nia. Wszę­dzie wiele było sta­rych, ma­je­sta­tycz­nych mebli, które teraz po­kry­wał kurz i mno­gie pa­ję­czy­ny. Pod­ło­ga gło­śno skrzy­pia­ła, za­głu­sza­jąc wycie wia­tru za oknem i stwa­rza­jąc wra­że­nie, że roz­le­ci się pod na­ci­skiem stopy.

Przez całą drogę Nie­miec mam­ro­tał coś pod nosem, jakby z kimś roz­ma­wiał. Jan kątem oka po­pa­trzył na ple­ba­na, który wy­da­wał się nie tyle prze­stra­szo­ny, co za­kło­po­ta­ny. To na­peł­ni­ło chłop­skie serce po­waż­ną obawą.

Wresz­cie do­szli do ga­bi­ne­tu. To po­miesz­cze­nie ewi­dent­nie było już za­dba­ne i wy­ko­rzy­sty­wa­ne, zwłasz­cza są­dząc po dzie­siąt­kach roz­ło­żo­nych wszę­dzie per­ga­mi­nów. Ko­mi­nek tlił się nie­znacz­nie, a także skwier­cza­ło kilka świec.

– Für jeden gibt es einen Ab­satz, Io­an­nes… – Nie­miec mam­ro­tał dalej, a pod­cho­dząc do półki, wy­cią­gnął z niej zwi­nię­ty w rulon per­ga­min. Po dro­dze wziął też trzy kubki i fla­szę wódki.

– Za­pra­szam, sia­daj­cie za sto­łem, go­rzał­ka z pań­skie­j gorzelni– po­wie­dział i usiadł za biur­kiem, ge­stem ręki za­pra­sza­jąc ich do tego sa­me­go.

Teraz do­pie­ro Jan mógł się przyj­rzeć Toj­fe­ło­wi. Nie był wy­so­ki, czar­nych wło­sów jesz­cze tro­chę rosło na jego czasz­ce, ale cof­nę­ły się one, po­sze­rza­jąc czoło, zaś oczy miały dziw­ną barwę spa­lo­ne­go drew­na, które jesz­cze raz na czas roz­bły­ska pło­mie­niem. Z pew­no­ścią nie za­sta­li go szy­ku­ją­ce­go się do snu, bo ubra­ny był w strój dzien­ny, czar­ną ka­mi­ze­lę, która utra­ci­ła już peł­nię swo­jej barwy, za­pi­na­ną na złote gu­zi­ki, na tyle za­nie­czysz­czo­ne, że wy­glą­da­ją­ce na mie­dzia­ne. Na nosie miał po­łów­ki oku­la­rów, a palec zdo­bił mu pier­ścień, na któ­rym na­ma­lo­wa­no czar­ne­go orła z ro­ga­mi.

– Zatem, czym wam słu­żyć? – za­py­tał, ob­na­ża­jąc swój strasz­ny, czar­ny ząb.

Ple­ban wes­tchnął i za­czął cicho:

– Ehh… może nie­po­trzeb­nie…

– Ksiądz ple­ban tu dla świad­ka, jak zwy­kło przy ta­kich roz­mo­wach – prze­rwał Jan.

Gdy mógł już mówić, czuł się pew­niej, choć w gło­wie my­li­ły mu się wszyst­kie po­stu­la­ty i ar­gu­men­ty.

– Wy­bacz­cie panie, ale myśmy tu od dawna do­brze z dwo­rem żyli i to się we dwie stro­ny opła­ca­ło. Je­ste­ście, panie nowi, więc tego i owego wie­dzieć nie mu­si­cie, ale ja, w imie­niu całej wsi, przed­sta­wię wam to, co my, czyli wieś, chce­my – po­wie­dział zde­cy­do­wa­nie, choć tro­chę mu się ele­ganc­ka mowa mie­sza­ła.

Nie­miec słu­chał cier­pli­wie i nie re­ago­wał choć­by drgnię­ciem na twa­rzy, jakby był jed­nym ze sta­rych po­są­gów z dworu.

– My, to zna­czy wieś, chce­my, żeby po­ro­zu­mie­nia z panem, na Pi­śmie Świę­tym po­przy­się­gnię­te, przez was, panie, były sza­no­wa­ne. Tam było do­kład­nie, ile kary, za jakie na­ru­sze­nie. Dru­gie, to, że eko­no­my już kilka bab po­bi­ły za to, że ich chło­py cze­goś nie do­peł­ni­ły. Ja nie wiem, co te chło­py po­ro­bi­ły, ale bab nie po­win­no się tłuc. Nie eko­no­mo­wie. No i po trze­cie, szla­chet­ny pan zwykł nas po mszy świę­tej w nie­dzie­lę przyj­mo­wać i wnio­sków słu­chać. Każdy mógł bez obawy po­wie­dzieć, szla­chet­ny pan się zga­dzał albo nie. Ale roz­mo­wa była i to dobre. To chce­my, żeby było dalej, a odkąd szla­chet­ny pan po­je­chał, to ina­czej jest. – Jan mówił długo i sztyw­nym gło­sem, skon­cen­tro­wa­ny na tym, by po­wie­dzieć wszyst­ko.

Nie­miec w ogóle nie re­ago­wał na jego słowa. Sie­dział za­mar­ły, ze wzro­kiem wbi­tym w chło­pa.

– To zna­czy, jeśli pan Twar­dow­ski inne wam, panie, przy­ka­zy zo­sta­wił, to ja, jako re­pre­zen­tant Ko­ścio­ła Bo­że­go dla tej wsi, oczy­wi­ście te przy­ka­zy usza­nu­ję, jeno je wy­ja­śnić lu­do­wi warto, bo tak to le­piej – wtrą­cił się ple­ban, po­ru­sza­jąc ner­wo­wo pal­ca­mi.

Toj­feł dalej nic nie mówił, ale po chwi­li dopił go­rzał­kę i za­czął po­ru­szać usta­mi, choć nie wy­do­by­wał się z nich żaden dźwięk.

– W imie­niu całej wsi przy­sze­dłeś? – za­py­tał wresz­cie, dość szorst­ko, wbi­ja­jąc wzrok znad po­łó­wek oku­la­rów w Jana i dolał księ­dzu, bo się ten do­pra­szał.

– Tak – od­parł hardo chłop, choć trud­no było za­cho­wać od­wa­gę z tym spoj­rze­niem na sobie.

– Zatem nowy układ za­wrze­my, mię­dzy nami. Der neue Ver­trag… Taki, jak po­wie­dzia­łeś – mruk­nął Nie­miec, wy­cią­ga­jąc na biur­ko ka­ła­marz z pió­rem oraz czy­sty per­ga­min.

Roz­ło­żył obok sie­bie wcze­śniej wy­ję­ty zwój i kątem oka czy­tał jego treść. Jan nie mógł po­zbyć się wra­że­nia, że każde oko Niem­ca spraw­dza inny do­ku­ment.

– Wie­leb­ny, spi­szesz może? Och, rącz­ka się trzę­sie od go­rzał­ki, oko­wi­tę ma szla­chet­ny pan mocną. Ja spi­szę. – Toj­feł za­czął mówić bar­dzo szyb­ko.

Jan i ksiądz nawet nie za­re­ago­wa­li, gdy już spo­rzą­dził na­głó­wek nowej umowy.

– Dnia Pań­skie­go… ksiądz pro­boszcz niżej pod­pi­sa­ny… oraz… pod­pi­sa­ny zna­kiem krzy­ża… po­sta­no­wi­li – mam­ro­tał pi­sząc nad­zwy­czaj­nie szyb­ko.

– Der Ver­gle­ich, ugoda. Po­ro­zu­mie­nia ze szla­chet­nym panem ni­niej­szym anek­su­je­my tym pi­smem… Ko­bie­ta rzecz świę­ta… Kary i normy z daw­ne­go po­ro­zu­mie­nia pod­trzy­ma­ne, tak jak pańsz­czy­zny umo­rzo­ne. W nie­dzie­lę po mszy was słu­chać nie będę, bo to i przed zgro­ma­dze­niem nie każdy powie, co mu na sercu leży. A to ma skar­gę na są­sia­da i nie­dy­plo­ma­tycz­nie ją upu­blicz­niać, a to wsty­dli­wy kło­pot. Ale progi dworu otwo­rem stoją, czego wy tu świad­ka­mi, o każ­dej porze przyj­mę i radą we­sprę. Tak za­pi­szę i czy pod tym się pod­pi­sze­cie?

Nie­miec znów po­wie­dział wszyst­ko tak szyb­ko, że nim do Jana do­tar­ło zna­cze­nie pierw­sze­go zda­nia, to już wy­po­wie­dzia­no ostat­nie. Co wię­cej, pra­wie skoń­czył już za­pi­sy­wać. Wszyst­kie czyn­no­ści wy­ko­ny­wał jed­no­cze­śnie, z nie­ludz­kim wręcz po­śpie­chem.

– Tak na­pi­sa­ne, księ­że? – za­py­tał nie­pew­nie Jan.

Nie mógł wiecz­nie uda­wać pew­ne­go sie­bie. Czy­tać nie umiał i mu­siał go ple­ban wes­przeć. Ale to ksiądz za­wsze przy­ja­zny lu­do­wi był i Jan na nim po­le­gał, choć się aku­rat teraz wie­leb­ny wy­da­wał nieco za­kło­po­ta­ny i spity dwoma kub­ka­mi wódki.

Toj­feł znów za­marł na chwi­lę, tak jakby jego uwaga była w zu­peł­nie innym świe­cie, ale szyb­ko prze­ka­zał per­ga­min księ­dzu. Wtedy do­pie­ro Jan za­uwa­żył, że palec, na któ­rym Nie­miec nosił pier­ścień, miał po­czer­nia­ły pa­zno­kieć. Wy­glą­da­ło to tak samo za­trwa­ża­ją­co, jak krzy­wy ząb eko­no­ma.

– Jako żywo, zga­dza się – mruk­nął ksiądz i czknął cicho.

– Zna­kiem krzy­ża, pro­szę tutaj. – Nie­miec już przy­sta­wiał za­mo­czo­ne w atra­men­cie pióro do ręki Jana.

– Na Pi­śmie Świę­tym pod­pi­sze­my – rzu­cił chłop, od­su­wa­jąc się od dłoni eko­no­ma.

– Zo­sta­wi­łem na ple­ba­nii! – prze­stra­szył się ksiądz.

– Ależ księ­że, i tutaj mamy… – od­parł ła­god­nie Nie­miec.

Wstał i pod­szedł do półek, z któ­rych wy­cią­gnął opra­wio­ną w skórę księ­gę i wró­cił do biur­ka.

– Pismo Świę­te, praw­daż? – oznaj­mił, po­ka­zu­jąc okład­kę.

– Jako żywo – od­parł ple­ban. – Janie, w imie­niu wsi mo­żesz zna­kiem krzy­ża pod­pi­sać.

– Na­resz­cie za­pa­nu­je mię­dzy nami pełna zgoda – ucie­szył się eko­nom.

Jan mu­siał im uwie­rzyć na słowo i pod­pi­sał.

 

***

 

Ko­lej­ne trzy dni był naj­gor­szy­mi, jakie spo­tka­ły Skot­ni­ki od wie­ków. Baby i chło­pów bito, śliwy pod ocza­mi oraz si­nia­ki na rę­kach i no­gach się mno­ży­ły, długi umo­rzo­ne ścią­ga­no bez­li­to­śnie, a skarg nie słu­cha­no, po­wo­łu­jąc się na po­le­ce­nie Toj­fe­ła. Jed­nak i gor­sze spra­wy się wy­da­rzy­ły.

Naj­pierw, na roz­mo­wy do dworu, udał się Stach, który coś wcze­śniej pod­pi­sał co do swo­ich dłu­gów. Wró­cił ura­do­wa­ny, oznaj­mia­jąc, że Toj­feł po­zwo­lił mu wieś opu­ścić, ma­ją­tek i babę zo­sta­wić, by się do woj­ska ksią­żę­ce­go za­cią­gnąć. Naj­wy­raź­niej chłop bar­dzo się śpie­szył, bo znik­nął jesz­cze w nocy i pra­wie cały do­by­tek zo­sta­wił. Był i we dwo­rze na roz­mo­wie dow­cip­ny Krzych i naj­wy­raź­niej tak mocno żar­to­wa­li, że na­stęp­ne­go dnia rano zna­le­zio­no go za sto­do­łą po­wie­szo­ne­go.

A już naj­gor­sze, że na zdro­wiu za­padł ple­ban. Prze­cho­ro­wał cięż­ko dwa dni, aż wresz­cie mu­siał po­je­chać do me­dy­ka. Ktoś miał w za­stęp­stwo przy­je­chać, by mszę od­pra­wić, ale osta­tecz­nie nikt nie przy­był.

Strach padł na po­zba­wio­ne opie­ki Boga Skot­ni­ki.

Jan cho­dził roz­go­ry­czo­ny, roz­ma­wiał z ludź­mi, po­cie­szał, zbie­rał skar­gi i po­stu­la­ty. Za­mie­rzał jesz­cze raz iść do Toj­fe­ła, tym razem z Wiel­kim Mi­cha­siem, tak dla po­pra­wy roz­mów. W końcu eko­nom poza kil­ko­ma pa­cho­ła­mi nie miał swo­ich żoł­da­ków i bro­ni­ła go tylko wola szla­chet­ne­go pana i umowa ze wsią, a tę łamał bez­czel­nie, sie­dząc za­mknię­ty w dwo­rzy­sku. Jed­nak bez księ­dza Jan czuł się zbyt słaby, by pak­to­wać.

Pro­myk na­dziei po­ja­wił się ko­lej­ne­go dnia, gdy nie­spo­dzie­wa­nie do wsi po­wró­cił Ma­ciej, który dobre dzie­sięć wio­sen temu po­szedł, by w in­su­rek­cji wal­czyć. Co wię­cej, oka­za­ło się, że za szcze­gól­ne za­słu­gi Na­czel­nik przy­znał mu na wła­sność za­gro­dę, w któ­rej do­tych­czas za­miesz­ki­wał. W mię­dzy­cza­sie, Ma­ciej był w mie­ście, gdzie ak­tyw­nie dla Na­czel­ni­ka, a teraz Księ­cia dzia­łał, co nieco pisma i ukła­dów po­li­tycz­nych li­znął i ogól­nie to taki się zro­bił pań­ski bar­dziej niż chłop­ski.

Przy­wi­ta­no go z wiel­ką ra­do­ścią i na­dzie­ją. Jan zaś zy­skał to, czego mu bra­ko­wa­ło.

– Nie może być! Takie spra­wy się nie dzie­ją, że przy­cho­dzi eko­nom peł­nić rolę pana. Za­wsze zo­sta­je dzie­dzic albo mał­żon­ka, no wie­cie. Błę­kit­nej krwi z mia­no­wa­nia na eko­no­ma nie przy­by­wa – oznaj­mił już na po­cząt­ku Ma­ciej. – My tu czasy wy­zwa­la­nia chło­pów, rów­ność mamy, a was walą ki­ja­mi, jak nigdy. Nie może to być, nie może!

Jan po­czuł się pra­wie oskar­żo­ny o to, że wieś sam na ka­tor­gi ska­zał, a prze­cież po­ro­zu­mie­nie dobre pod­pi­sał.

Ale skoro pi­śmien­ne­go przy­by­ło, to i twar­da de­le­ga­cja mogła się do Niem­ca udać. Po­szedł zatem Jan, jako przy­wód­ca, choć po praw­dzie mó­wiąc, przy Ma­cie­ju takim się nie czuł i nie do końca do­brze mu z tym było. Do­łą­czy­li do niego Wiel­ki Mi­chaś oraz no­wo­przy­by­ły wła­śnie. Tym razem szli za dnia, ale do­tknię­ty cza­sem, a jed­nak prze­bły­sku­ją­cy świet­no­ścią, dwór i tak miał swoją mrocz­ną aurę.

– Ty coś pi­śmien­ny je­steś, to bę­dziesz go spraw­dzał – przy­po­mniał Jan, pró­bu­jąc udo­wod­nić, kto tu bę­dzie rzą­dził.

Za­pu­kał do drzwi, które tym razem otwo­rzy­ły się nie­mal na­tych­miast, jakby eko­nom stał zaraz za nimi cały czas. Ubrał tę samą ka­mi­ze­lę, ale bra­ko­wa­ło oku­la­rów, ręce scho­wał za sobą i wy­glą­dał na w pełni go­to­we­go na przy­ję­cie choć­by Księ­cia, a nie trzech chło­pów.

– Witam was i cie­bie, Ma­cie­ju, co pobił Mo­ska­li. Już do mnie do­tar­ły wie­ści, ale z ra­do­ścią witam cię oso­bi­ście – oznaj­mił nie­po­ko­ją­cym gło­sem.

– Miło mi was po­znać, panie. Jed­nak, jak sądzę, spra­wy Skot­nik wcale miłe nie są i o tym chcie­li­by­śmy po­mó­wić – od­parł sta­now­czo Ma­ciej, który nie wy­da­wał się za­gu­bio­ny szyb­ką mową Niem­ca.

– Dwór jest za­wsze dla was otwar­ty, za­pra­szam – po­wie­dział eko­nom.

Znów przejść mu­sie­li cały dwór, po okrut­nie skrzy­pią­cej pod­ło­dze, by zna­leźć się w ga­bi­ne­cie, który wy­glą­dał zgoła ina­czej niż ostat­nio. Do­ku­men­ty upo­rząd­ko­wa­no, a znacz­ną część scho­wa­no, książ­ki po­ukła­da­no ina­czej, a także lekko prze­su­nię­to biur­ko. Jan za­sta­na­wiał się, jak Toj­feł zro­bił to wszyst­ko sam przy swo­jej po­stu­rze, a prze­cież nie pro­sił ni­ko­go ze wsi o pomoc.

– Ja, der Bes­ser­wis­ser – mam­ro­tał do sie­bie Nie­miec, pa­trząc na Ma­cie­ja. – Z czym zatem do mnie przy­by­wa­cie?

– Nie prze­strze­gasz po­ro­zu­mie­nia. Czte­ry dni, a tylu chło­pów że­ście po­bi­li! Krzych się po­wie­sił, a księ­dza nie ma – po­wie­dział od razu Jan, w zło­ści za­po­mi­na­jąc o sza­cun­ku.

Ma­ciej uspo­ko­ił go ge­stem ręki.

– Nie było mnie długo w Skot­ni­kach, ale zo­ba­czy­łem inne wsie. W żad­nej nie jest aż tak źle, jak tutaj. To nie fol­wark, to ka­tor­ga i gwałt. Szla­chet­ny pan nigdy by się na to nie zgo­dził – po­wie­dział.

Wiel­ki Mi­chaś przy­tak­nął głową, nawet jeśli do końca nie ro­zu­miał.

Toj­feł uśmiech­nął się słu­żal­czo i prze­spa­ce­ro­wał po skrzy­pią­cej pod­ło­dze. Znów otwie­rał usta, jakby pro­wa­dząc niemą roz­mo­wę. Wresz­cie za­trzy­mał się i spoj­rzał na nich.

– Wieś się na to zgo­dzi­ła. Chło­pi to my­ślą­cy lud, po­trak­to­wa­łem ich zda­nie po­waż­nie – po­wie­dział spo­koj­nie, ani tro­chę nie wy­glą­da­jąc na zde­ner­wo­wa­ne­go.

– Na mniej bicia się zgo­dzi­li­śmy! – za­pro­te­sto­wał Jan, ści­ska­jąc dłoń w pięść.

Toj­feł uśmiech­nął się, ob­na­ża­jąc czar­ny, krzy­wy ząb. W jego ciem­nych oczach wy­da­wał się tlić pło­mień.

– Ma­cie­ju, je­steś pi­śmien­ny? – za­py­tał i wcią­gnął z szafy per­ga­min.

– Sza­nu­ję naszą dy­plo­ma­cję, dla­te­go po­zwól­cie, że wyjdę, gdy wy usta­li­cie swoje sta­no­wi­sko, które chce­cie mi osta­tecz­nie przed­sta­wić – dodał i rze­czy­wi­ście opu­ścił ga­bi­net.

– Mi­chaś, ty miej­że na niego oko – mruk­nął Jan. – Może Toj­feł wła­śnie pa­ku­je konia i ucie­ka ze Skot­nik, by unik­nąć gnie­wu ludu, kto wie?

Ma­ciej pa­trzył na per­ga­min. Ewi­dent­nie czy­ta­nie przy­cho­dzi­ło mu z tru­dem, wy­da­wał się jed­nak ro­zu­mieć treść. Im wię­cej od­czy­ty­wał, tym bar­dziej wzbu­rzo­ną robił minę.

– Jak mo­gli­ście to pod­pi­sać! Tu oprócz jakiś bzdur, jest zgoda na wszyst­ko, co się dzie­je we wsi! – krzyk­nął zde­ner­wo­wa­ny.

Jan w ogóle nie ro­zu­miał.

– Może źle od­czy­ta­łeś, prze­cież ple­ban…

– Nie mógł tego czy­tać! Oni was mę­czy­li za waszą zgodą! Tu jest na­pi­sa­ne, że chce­cie pra­co­wać z ta­ki­mi nor­ma­mi, jakie na­rzu­ci wam eko­nom, pod­da­je­cie się jego karom i osą­do­wi i w pełni ufa­cie jego me­to­dom! – po­wie­dział z nie­do­wie­rza­niem pa­trząc na per­ga­min.

– Nie­moż­li­we! – Jan długo trzy­mał w sobie ten wście­kły krzyk, ale, gdy wresz­cie go wy­do­był, za­trzę­sły się od niego ścia­ny sta­re­go dworu. – Na Pi­śmie Świę­tym ple­ban po­świad­czył! O, na tym! – rzu­cił zroz­pa­czo­ny, wy­cią­ga­jąc z półki księ­gę, któ­rej okład­kę za­pa­mię­tał.

Ma­ciej po­pa­trzył na nią smut­no.

– To nie żadne Pismo Świę­te. Jakiś Ksią­żę, czy coś ta­kie­go – od­parł krót­ko. – Janie, nie wiem, co ci po­wie­dzie­li, ale jak mo­głeś się nie zo­rien­to­wać? Gdyby nie ja, to by was tu tłu­kli jesz­cze Bóg wie ile!

– Za­mknij się! Nie było cię tu i nie mu­sia­łeś zno­sić Niem­ca razem z nami! On nas oszu­kał, wszyst­kich! – wark­nął Jan i z tych ner­wów wy­mie­rzył Ma­cie­jo­wi so­lid­ny cios w twarz.

We­te­ran wo­jen­ny za­to­czył się od tego ciosu, jed­nak nie upadł. Otarł rę­ka­wem krew z wargi i splu­nął nią na zie­mię.

– Po­li­czy­my się póź­niej. Ale teraz znajdź­my Niem­ca – rzu­cił wście­kle.

Jan po­czuł falę upo­ko­rze­nia tym, że to Ma­ciej po­my­ślał roz­sąd­niej od niego. Po­zo­sta­ło tylko pójść za jego roz­ka­zem.

Wiel­kie­mu Mi­cha­sio­wi po­le­ci­li spraw­dzić staj­nie i zo­ba­czyć, czy Nie­miec nie uciekł, a we dwój­kę ru­szy­li na po­szu­ki­wa­nia we dwo­rze. Po­cząt­ko­wo trzy­ma­li się razem, ale w sta­rych i czę­sto ciem­nych po­miesz­cze­niach, peł­nych wiel­kich, dziw­nych mebli, któ­rych nikt nie uży­wał od lat, nie dało się tak ko­go­kol­wiek zna­leźć. Dwór był zbyt wiel­ki. Chcąc nie chcąc mu­sie­li się roz­dzie­lić.

Jan szu­kał na pię­trze, prze­dzie­ra­jąc się przez la­bi­rynt ze ścian, fi­la­rów, cu­dacz­nych ozdób i jesz­cze cu­dacz­niej­szych mebli. Nigdy ta­kich rze­czy nie wi­dział i nawet nie spo­dzie­wał się, że zo­ba­czy. Jak pan mógł miesz­kać w tak po­nu­rym miej­scu? I dla­cze­go nie wy­rzu­cił tych rze­czy? Są­dząc po ogrom­nej ilo­ści pa­ję­czyn i kurzu, nie uży­wa­no ich od po­ko­leń.

Wresz­cie jego uwagę przy­cią­gnął ruch na końcu sze­ro­kie­go po­ko­ju. Okno za­kry­wa­ła cięż­ka ko­ta­ra i do środ­ka do­cie­ra­ły po­je­dyn­cze stróż­ki świa­tła. Jan roz­glą­da­jąc się ner­wo­wo, pod­szedł w tam­tym kie­run­ku. Chciał się skra­dać, ale pod­ło­ga skrzy­pia­ła gło­śno przy każ­dym kroku. Po­tknął się i prze­wró­cił, ude­rza­jąc w głowę i roz­kr­wa­wia­jąc czoło o kant ja­kie­goś przy­kry­te­go płach­tą mebla. Ocie­ra­jąc krew o rękaw suk­ma­ny, prze­ci­snął się dalej, zbie­ra­jąc we włosy coraz wię­cej pa­ję­czyn.

Cze­ka­ło go roz­cza­ro­wa­nie. Ruch, który wi­dział, był jego wła­snym, gdyż na końcu po­ko­ju znaj­do­wa­ło się sze­ro­kie i brud­ne lu­stro. Roz­go­ry­czo­ny spoj­rzał na swoje od­bi­cie. Wy­glą­dał mi­zer­nie, jego bo­ga­ta suk­ma­na miała na sobie pełno brudu, a na rę­ka­wie krew. Włosy były such­sze niż słoma, a spoj­rze­nie zmę­czo­ne i smut­ne. Jakże róż­ni­ło się to od jego wy­obra­żeń. Nie dziw­ne, że Ma­ciej, który był na woj­nie i miesz­kał w mie­ście, nie wi­dział w nim przy­wód­cy. Nie­wy­klu­czo­ne, że bę­dzie chciał go za­stą­pić, skoro sam był wła­ści­cie­lem swo­jej za­gro­dy i miał na to do­ku­ment od Na­czel­ni­ka. Jan był tylko pro­stym chło­pem, który chciał coś za­ła­twić, a zo­stał oszu­ka­ny.

W chwi­li naj­więk­sze­go smut­ku, roz­legł się krót­ki huk. Prze­ra­żo­ny Jan od­wró­cił się, tylko po to, by zo­ba­czyć, jak bez­wład­ne ciało Wiel­kie­go Mi­cha­sia upada na pod­ło­gę. Z tyłu stał Toj­feł i mie­rzył do Jana z dru­gie­go pi­sto­le­tu. Uśmiech­nął się pod nosem, a jego ciem­ne oczy wy­da­wa­ły się mieć w sobie praw­dzi­we pło­mie­nie.

- Ruhig und leise, ja…

– Ma­ciej na pewno ostrze­że in­nych! Wieś cię do­pad­nie! – wark­nął Jan, roz­złosz­czo­ny uśmie­chem Niem­ca.

– Jed­nak słaby to układ dla cie­bie, nie­praw­daż? Dla wsi może i nie, Ma­ciej ich po­pro­wa­dzi dalej, jakoś wy­ja­śni mor­der­stwo na eko­no­mie, jest zdol­ny. Ty jed­nak z tego nie sko­rzy­stasz. A ja bar­dzo lubię ko­rzyst­ne ukła­dy – po­wie­dział ła­god­nie Toj­feł, lecz nie prze­sta­wał mie­rzyć do Jana.

– Słu­chaj, bo dam ci naj­lep­szą ofer­tę, jaką mo­żesz do­stać – rzekł Nie­miec. – Ten wasz pan za­warł ze mną kie­dyś układ, ale nie­ele­ganc­ko się z niego wy­mi­gi­wał. Tak długo, że na­ro­sły od­set­ki, które sobie za­strze­gli­śmy. Mu­siał więc wy­ku­pić sie­bie i jesz­cze po­bocz­no­ści uiścić. A i księ­dza jesz­cze chciał ra­to­wać, mój Boże! – za­śmiał się, chyba praw­dzi­wie roz­ba­wio­ny.

– O czym mó­wisz?! Jaki układ?! – krzyk­nął Jan, szu­ka­jąc wzro­kiem ja­kiejś luź­nej deski, którą mógł­by się bro­nić.

– Nie kom­bi­nuj, nie, nie. Ja, ruhig… – po­wie­dział ła­god­nie Nie­miec, pod­cho­dząc nieco bli­żej. – Szla­chet­ny pan Twar­dow­ski wy­ku­pił się wa­szy­mi rab­ski­mi du­szycz­ka­mi. Dla­te­go wszy­scy na­le­ży­cie do mnie!

Koń­co­we słowa Niem­ca zmie­ni­ły się w groź­ny głos, który wy­brzmiał z każ­dej stro­ny. Rów­no­cze­śnie oczy Toj­fe­ła za­pło­nę­ły praw­dzi­wym ogniem, po­dob­nie, jak kilka in­nych mebli w po­miesz­cze­niu.

Prze­ra­żo­ny Jan upadł na zie­mię, pa­trząc na zbli­ża­ją­cą się do niego pie­kiel­ną po­stać, która nie wy­glą­da­ła już na czło­wie­ka.

– Oczy­wi­ście, pa­ra­gra­fy, pa­ra­gra­fy. Aby się sprze­dać, du­szycz­ka musi zro­bić to sama. Jakże się ucie­szy­łem, gdy wieś wy­bra­ła cię na re­pre­zen­tan­ta, jeden znak krzy­ża, by po­tę­pić całe Skot­ni­ki. Sprze­da­łeś mi wasze du­szycz­ki, a ksiądz ple­ban kon­trakt uświę­cił, oj będą mieli ubaw przy ko­tłach! – mó­wi­ła szyb­ko mrocz­na isto­ta, po­cie­ra­jąc sczer­nia­łe dło­nie z dłu­gi­mi pa­zu­ra­mi.

– Ale, ostat­nie dwa­dzie­ścia lat się za tym wa­szym Twar­dow­skim uga­nia­łem, syna i żonkę mu trze­ba była za­brać, by zmiękł, dość mi tego! Nie chcę tu żad­ne­go spry­cia­rza, co mi bę­dzie umy­kał. I tu, lie­ber Jan, po­ja­wiasz się ty. Dwa po­sta­no­wie­nia, a obie­cu­ję, że twoją du­szycz­kę wezmę ostat­nią, gdy już i tak nie­wie­le jej czasu po­zo­sta­nie na tym łez pa­do­le – mó­wi­ła isto­ta z wiel­kim za­do­wo­le­niem i eks­cy­ta­cją.

– C-co? – jęk­nął Jan.

Na klęcz­kach, trzę­sąc się z prze­ra­że­nia, bał się nawet pa­trzeć na prze­mie­nio­ne­go eko­no­ma, sto­ją­ce­go po­śród pło­mie­ni, ale coś we­wnątrz niego pra­gnę­ło słu­chać tych słów.

– Zu­erst, tu i teraz po­zbę­dziesz się wi­chrzy­cie­la Ma­cie­ja. Jesz­cze by tobie za­brał po­zy­cję wodza, a tego nie chcesz, czyż nie?

Jan ski­nął po­słusz­nie głową.

– I dru­gie, utrzy­masz wieś w po­słu­szeń­stwie. Mo­żesz im mówić, że jest cięż­ko, po­ma­gać i tak dalej, nie in­te­re­su­je mnie to. Żad­nych ucie­czek masz nie wspie­rać i mnie o wszyst­kim in­for­mo­wać, zro­zu­mia­no? – rzu­ci­ła isto­ta, która na po­wrót coraz bar­dziej za­czy­na­ła przy­po­mi­nać Niem­ca.

Nie wia­do­mo skąd w nie­pło­ną­cych już dło­niach zma­te­ria­li­zo­wa­ły się per­ga­min i pióro.

– Pa­ra­gra­fy spi­sa­ne, pod­pis… ach zna­kiem krzy­ża, ale będą mieli ubaw! – ucie­szył się już zu­peł­nie ludz­ki Toj­feł, gdy Jan skre­ślił swój pod­pis. – A teraz pa­ra­graf pierw­szy. To prost­sze niż my­ślisz – po­wie­dział po­waż­nie, wrę­cza­jąc mu na­bi­ty pi­sto­let i prze­su­wa­jąc jego palec na spust.

Znów wszyst­ko wy­da­rzy­ło się naraz. Do wciąż pło­ną­ce­go w czę­ści po­miesz­cze­nia wpadł Ma­ciej i wydał okrzyk prze­ra­że­nia na widok Jana w za­krwa­wio­nej suk­ma­nie z cią­żą­cym pi­sto­le­tem w dłoni. Nie­miec znik­nął, ale jego szept po­zo­stał:

– Jeden klik, a bę­dziesz długo i do­brze żył… Ze swoją ro­dzi­ną… I dalej bę­dziesz sza­no­wa­nym przy­wód­cą…

Jan strze­lił cel­nie.